Erfgoedprijs 2024

Samenstelling van de jury

• Gratienne Dubois, hoofd van de dienst pedagogie en publiekswerking bij Civa
• Alice Graas, strategisch coördinator Art Nouveau Brussels voor Erfgoed & Cultuur
• Thomas Greck, architect
• Benjamin Zurstrassen, conservator van het Hortamuseum

De laureaten

Binnen de categorie ‘particulieren’ / ‘restauratie’ heeft de jury besloten:

• de 1e prijs, ter waarde van € 2.600, toe te kennen aan de restauratie van een polychroom plafond in een woning in neoklassieke stijl uit 1894, Haachtsesteenweg 268 - eigenaars: Sophie Chamart en Quentin Crabbé
• 1e vermelding ex aequo toe te kennen aan Schaerbook – restauratie van een Art Deco winkelpui, Léon Mahillonlaan 91 - eigenaars: Christine Otten, Laurent Swinnens en Laurence Collignon
• 1e vermelding ex aequo toe te kennen aan ‘Maarschalk Foch ontwaakt – gevelrestauratie’, Maarschalk Fochlaan 31 - eigenaars: Aurore Burette en Hadrien Bourdon

Binnen de categorie ‘verenigingen’ / ‘bewustmaking’ heeft de jury besloten:

• De 1e prijs, ter waarde van € 1.000, toe te kennen aan de vereniging ARAU – Atelier de Recherche et d'Actions Urbaines voor de kaart ‘Habiter Schaerbeek’.

Categorie: Particulieren die voorbeeldige renovatie- of restauratiewerken uitvoeren

1e Prijs: de restauratie van een polychroom plafond in een neoklassieke woning uit 1894

Haachtsesteenweg 268
Bouwheren: Sophie Chamart en Quentin Crabbé

De locatie:
Dit neoklassieke burgerhuis uit 1894, gelegen naast het Autrique-huis, maakt deel uit van een rij gebouwen, waarvan de meeste in neoklassieke stijl zijn.

De restauratie:
In de loop der tijd en door opeenvolgende eigenaars was het huis voorzien van talloze bijgebouwen en stond het op het punt om onbewoonbaar verklaard te worden toen het in 2018 door de huidige eigenaars gekocht werd. Ze begonnen met de renovatie om het huis weer bewoonbaar te maken en van alle comfort te voorzien. Daarbij probeerden ze zo veel mogelijk authentieke elementen te bewaren.
Aan het einde van de ruwbouwwerken in 2021, net toen ze op het punt stonden om een laagje verf aan te brengen alvorens het huis in te trekken, waren de eigenaars het plafond van de woonkamer aan het schuren toen ze merkten dat er hier en daar polychrome motieven te zien waren. Ze besloten het plafond niet verder te schilderen in de hoop het later te kunnen restaureren. In 2023 werd hen de naam van Manuel-Antoine Cardoso Canelas aanbevolen tijdens een gesprek met erfgoedexperts. De werkzaamheden begonnen eind juni 2024 en duurden 3 weken.
Aanvankelijk was het de bedoeling om een paar onderzoeken uit te voeren om de motieven en kleuren van het plafond te achterhalen. Het doel was om sjablonen te maken waarmee de originele versiering nagemaakt kon worden. Onderzoek wees echter uit dat de motieven uitgebreider en gevarieerder waren dan verwacht. Uiteindelijk kozen de eigenaars ervoor om de versieringen uit die periode schoon te maken en de kroonlijst en het effen vlak opnieuw te schilderen.
De versieringen werden schoongemaakt en waar nodig werden correcties aangebracht in aquarel. De kroonlijst werd opnieuw geschilderd met een bloedrode laag om diepte toe te voegen, gevolgd door een bordeauxrood patina dat bij het marmer van de schoorsteenmantel past. Een soortgelijke behandeling werd toegepast op de rozet in het midden. Hoewel het centrale vlak eenvoudig oogde, vormde dit de grootste uitdaging. Onderzoek wees namelijk uit dat het centrale vlak oorspronkelijk hemelsblauw was, maar dat de olieverf geoxideerd en dus groen geworden was. Er werd een lichtblauwe grondlaag aangebracht, gevolgd door een groen patina. De oxidatie van de achtergrondkleur was niet uniform, dus de grootste moeilijkheid was om een harmonieuze aansluiting te verkrijgen aangezien het groen van de schoongemaakte delen in elke hoek anders was.
Het gerestaureerde plafond telt vier delen, die waarschijnlijk de vier seizoenen voorstellen, omringd door acanthusbladeren en met elkaar verbonden via gestencilde friezen.

Vakman betrokken bij het project: Manuel-Antoine Cardoso Canelas

Het oordeel van de jury:
Dit project bevindt zich binnenshuis en de restauratie is niet ten behoeve van de gemeenschap, wat voor sommige juryleden een belemmering had kunnen zijn. Maar juist het feit dat de eigenaars niet verplicht waren om deze restauratie te doen, maakt de interventie nog interessanter. Er worden niet veel meer van deze polychrome interventies uitgevoerd, dus het idee om deze versiering te behouden is lovenswaardig. De eigenaars konden een beroep doen op de juiste mensen om een methodologie te definiëren en de versiering op een genuanceerde manier in zijn vroegere vorm te herstellen. Deze restitutie gaat goed samen met een hedendaagse interventie, wat zeldzaam is. Het is geen gemakkelijke oefening, niet veel mensen doen het.

1e vermelding ex aequo: de restauratie van een Art Deco winkelpui voor de boekhandel Schaerbook

Léon Mahillonlaan 91
Bouwheren: Christine Otten, Laurent Swinnens en Laurence Collignon

De locatie:
Deze winkelpui bevindt zich in een Art Deco gebouw op de hoek van de Diamant- en de Mahillonlaan. De onderbouw is gesigneerd en gedateerd met: ‘G. Hebbelynck / archte S.C.A.B. 1926’. De gevel van rode baksteen, opgehoogd met witte simili en witte steen, met vier bouwlagen onder een mansardedak, werd enkele jaren geleden gereinigd. De winkelpui was niet gerestaureerd en had dus nog zijn oorspronkelijke decoratieve elementen (glas-in-lood, mozaïeken, granito enz.).
Het lijkt erop dat het gebouw oorspronkelijk een slagerij huisvestte (volgens de plannen van die tijd, met ruimtes in de kelder voor de frigo’s, het pekelen en het roken). Daarna kwam er een winkel met papieren bloemen en onlangs een nachtwinkel die weinigen als mooi zouden omschrijven. Het volledige gebouw, met uitzondering van de handelsruimte, werd in 2021-2022 volledig gerenoveerd door BDP. Het gebouw werd vervolgens in afzonderlijke loten doorverkocht. Helaas zijn de glas-in-loodramen op de bovenste verdiepingen niet bewaard gebleven bij de vernieuwing van de ramen.

De restauratie:
Twee jeugdvrienden, Laurence en Christine, besloten om een gezamenlijke droom waar te maken: het openen van een onafhankelijke boekenwinkel. De keuze van het pand en de locatie ervan stonden centraal in het project, en ze besloten al snel om samen eigenaar te worden van een pand dat hun winkel kon huisvesten en dat ze naar eigen smaak konden renoveren. Al snel werden ze verliefd op de charme van dit art-decogebouw, waarvan de vervallen benedenverdieping na renovatie toch de aanwezigheid van een echt juweel liet doorschemeren. Ze hebben hun vertrouwen gesteld in een aantal vakmensen (uit de buurt indien mogelijk) om deze boekwinkel te renoveren, die op 11 oktober 2024 zijn deuren opende.
De traliën, het ijzerwerk, de glas-in-loodramen en de granito verkeerden in een bijzonder slechte staat.
De eerste stap bestond uit het vinden van een ijzerwerker die het ijzerwerk en de traliën kon renoveren. Deze werden dus verwijderd, in baden geplaatst, gegalvaniseerd en geschilderd. Na het afschrapen van de verschillende verflagen kon de vakman vaststellen dat de originele verf op de traliën groen bleek te zijn. De kozijnen moesten eveneens vervangen worden. Deze werden op maat nagemaakt in metaal, hun oorspronkelijke materiaal. Deze interventie maakte het mogelijk om dubbele beglazing te installeren. Ook de granito, de glas-in-loodramen en het schrijnwerk werden gerestaureerd.

Vaklui en bedrijven betrokken bij het project:

• IJzerwerk: Fer à souder (Eric Mercenier)
• Granito: ARTIBAT (uit Gembloux)
• Glas-in-loodramen: Renaud Chapelle de RENOVITRO (Etterbeek)
• Houtbewerking: schrijnwerker Mathias EBERLEN
• Algemene aanneming: DECOMIC

Het oordeel van de jury:
Het is een project dat mensen samenbrengt omdat het erfgoed voor iedereen, voor de gemeenschap, is. Het pand is niet geklasseerd. De eigenaars waren dus niet verplicht om deze moeite te doen, maar hebben dit toch gedaan. Ze zijn behoorlijk ver gegaan, bijvoorbeeld door het logo van de boekenwinkel te reproduceren in de kelderramen die opnieuw gemaakt moesten worden (dit gebeurde discreet en subtiel). Het project werd gerund door mensen die niet in de erfgoedbusiness zitten, en dat is lovenswaardig.

1e vermelding ex aequo: ‘Maarschalk Foch ontwaakt – gevelrestauratie’

Maarschalk Fochlaan 31
Bouwheren: Aurore Burette en Hadrien Bourdon

De locatie:
Dit is een grote eengezinswoning uit 1895, gebouwd op het hoogtepunt van de neoklassieke stijl in Brussel, die een samenhangend en homogeen geheel vormt met alle andere gevels van de Maarschalk Fochlaan. Hoewel het pand in 1955 werd verbouwd (het pleisterwerk op de gevel werd vervangen door gevelsteen en een garage kwam op de plaats van de kelderopening), heeft de gevel alle stijlkenmerken behouden die het in de architecturale context van de late 19e eeuw plaatsen. Het huis, dat jammer genoeg slecht onderhouden maar gelukkig weinig veranderd werd door de vorige eigenaars, was toe aan een restauratie.

De restauratie:
Om het huis zijn volledige identiteit terug te geven en te verrijken met een restauratie van hoge kwaliteit, deden de eigenaars een beroep op verschillende vakmensen, elk gespecialiseerd in een bepaald gebied. Voor de start van elk project werd aan de verschillende aannemers een beknopt bestek bezorgd.

oorafgaand aan de restauratie voerde de eigenaar, een architect gespecialiseerd in erfgoed, een historische studie uit om een weldoordachte restauratie mogelijk te maken.

De werf werd in verschillende fasen uitgevoerd:

• de reiniging van de gevel (bekleding in blauwe steen, baksteen) en het zandstralen van het smeedijzeren balkon;
• de restitutie van de ontbrekende kozijnen;
• de restauratie van de toegangs- en garagedeuren en de kroonlijst.

De originele toegangsdeur is gerestaureerd volgens de regels van het vak en werd verstevigd omdat deze door vandalisme beschadigd was. Werden toegevoegd: een performant vergrendelingssysteem, pakkingen en een automatische tochtstrip (om warmteverlies tegen te gaan). Het plaatje van de brievenbus werd gerestaureerd en vervangen.
Bij aankoop van het huis waren alle kozijnen in wit PVC en extreem oud. Ze werden vervangen door eiken kozijnen met de profielen van oud schrijnwerk, ze voldoen aan de huidige energienormen en zijn geschilderd in een lichtgroen dat gelijkt op de kleur van de toegangsdeur. De oude luiken in PVC zijn vervangen door stalen luiken in dezelfde kleur als de kozijnen.
De garagedeur werd verstevigd en geïsoleerd.
De neoklassieke kroonlijst werd eveneens zorgvuldig gerestaureerd.

Vaklui betrokken bij de restauratie:

• Werf onder toezicht van Aurore Burette, architect
• Gevelreiniging: Le Peintre SPRL
• Houten kozijnen:ATFJ Fabian & Baudouin Jadoul
• Restauratie van de deuren en kroonlijsten: Au Fil des essences - Gérard Tancrède

Het oordeel van de jury:
Een stevig restauratiedossier. Het is lovenswaardig dat de kozijnen gerestaureerd werden in hun oude vorm, met extra beveiliging. Verfijnde methodologie, vergelijkbaar met de methodologie die ontwikkeld is voor een geklasseerd gebouw.

Maarschalk Fochlaan 31, voor en na de werkzaamheden.

Categorie: Verenigingen die projecten ontwikkelen om het erfgoed van Schaarbeek bekend te maken en in de kijker te zetten

Prijs voor de vereniging ARAU – Atelier de Recherche et d'Actions Urbaines voor de kaart ‘Habiter Schaerbeek’.

Deze kaart toont het rijke erfgoed van Schaarbeek op het vlak van arbeiderswoningen, sociale woningen en tuinwijken. Het maakt deel uit van een reeks van drie kaarten (de andere twee hebben betrekking op de Marollenwijk en de gemeente Molenbeek), die eind 2023 door ARAU gepubliceerd werden.

Het doel van deze kaarten is om het belang van de architecturale en stedenbouwkundige verwezenlijking met betrekking tot bescheiden woningen in Brussel zichtbaar en leesbaar te maken, van de 19e-eeuwse arbeiderswoningen over de sociale woonwijken van de jaren 80 tot de hedendaagse verwezenlijkingen, zonder het uitzonderlijke erfgoed van de tuinwijken te vergeten. Het idee is ook om komaf te maken met de vooroordelen over toegankelijke woningen (‘sociale woning’ = ‘ongezonde woning’), of, met andere woorden, om de manier waarop we ernaar kijken te veranderen. Concreet tonen deze kaarten enerzijds een plan dat de verschillende wijken weergeeft, en anderzijds een tijdlijn die het mogelijk maakt om de fenomenen, gebeurtenissen, begrippen, wetten enz. te lokaliseren die verband houden met het behandelde onderwerp. Dit alles gaat vergezeld van een reeks aantekeningen waarin sommige van de wijken beschreven worden, de geschiedenis van een of andere huisvestingsmaatschappij nagegaan wordt, evenals de geschiedenis van de betreffende wijken of de biografie van een architect.

De kaart ‘Habiter Schaerbeek’ legt de focus op de projecten van de Schaarbeekse Haard, maar bevat ook andere vroegere woonwijken of huizen die sinds hun bouw in privéhanden zijn beland. Om praktische redenen was het niet mogelijk om de volledige gemeente in kaart te brengen. Om die reden ligt de focus voornamelijk op de wijken buiten de lanen van de Middenring. ARAU wil in de nabije toekomst een tweede kaart maken, deze keer gericht op het historische centrum van de gemeente.

Op de kaart wordt toelichting gegeven bij:

• De tuinwijk Terdelt
• Het wooncomplex van de Haachtsesteenweg – Landbouwstraat – Marbotinstraat

De tijdlijn volgt:

• De geschiedenis van de Schaarbeekse Haard
• Het werk van Henri Jacobs
• De grote ellende van de arbeiderswoningen (gemeenschappelijke tekst voor de drie kaarten)

Meer informatie

Het oordeel van de jury:
De kaart die door ARAU werd ontwikkeld, heeft de verdienste dat hij een erfgoed belicht dat ondergewaardeerd wordt, namelijk de sociale woningbouw.