Een archief onder de loep : De kunst en de oorlog van 14-18 in Schaarbeek - De herdenkingsmonumenten
Honderd jaar later laat de Grote Oorlog nog steeds een onuitwisbare herinnering na. De oorlog werd immers vereeuwigd door kunstenaars die hun talenten ten dienste hebben gesteld van de herinnering aan en de verheerlijking van de helden.
Sommige kunstenaars, die het conflict zelf van dichtbij meemaakten, brengen met hun potloodlijnen en penseelstroken vaak harde getuigenissen. Na afloop van het conflict waren de kunstwerken die ontstonden eerder een eerbetoon, maar ook een bevestiging van de waarden vrede en respect, die gedurende vier lange jaren vergeten waren.
Laten we even kijken naar de herdenkingsmonumenten die in de openbare ruimte opgetrokken werden ter herinnering van onze oorlogshelden…
Monument voor de soldaten gesneuveld voor het Vaderland (gemeentelijke begraafplaats van Schaarbeek)
Op 27 februari 1919 opent het gemeentebestuur van Schaarbeek een wedstrijd voor de oprichting van een monument ter nagedachtenis van de Belgische en geallieerde soldaten die het leven lieten voor het vaderland. Het programma van de wedstrijd voorzag een monument bestaande uit twee delen, een sculpturaal en een architecturaal gedeelte.
Het monument moest op een crypte geplaatst worden. De gipsmaquettes van de projecten werden tentoongesteld in het Gemeentehuis.
De beeldhouwer die uiteindelijk gekozen werd, is Mathieu Desmaré en het monument werd ingehuldigd op 9 oktober 1921.
Monument voor de gefusilleerde burgers (Nationale Schietbaan – vernietigd)
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de Nationale Schietbaan (die langs de huidige Reyerslaan lag) bezet door de Duitsers die er een executieplaats voor verzetsstrijders van maakten. Zo sneuvelden heel wat mensen door de vijandige kogels, onder wie Edith Cavell, Philippe Baucq en Gabrielle Petit. Ter ere van deze helden werd voor de Nationale Schietbaan een monument geplaatst dat op 29 september 1929 werd onthuld.
Het werd door de Duitsers vernietigd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zij bezetten de Nationale Schietbaan immers opnieuw om er hun wrede werk verder te zetten.
In 1956 werd op het Karabiniersplein een nieuw monument van de hand van Georges Vandervoorde neergezet ter nagedachtenis van de martelaren van beide oorlogen.
Monument voor Gabrielle Petit (gemeentelijke begraafplaats)
Eind 1922 opende de gemeente Schaarbeek een wedstrijd voor de oprichting van een monument ter nagedachtenis van Gabrielle Petit, een verzetsstrijdster die in 1916 door de Duitsers werd gefusilleerd op de Nationale Schietbaan. De plaats die gekozen werd, was het graf van de martelares op de begraafplaats van Schaarbeek. De gemeente liet het project echter vallen om onbekende redenen.
In 1926 werd een privécomité opgericht om te proberen de verwezenlijking van dit monument alsnog te realiseren. Maar ook dit viel in het water, ondanks het feit dat er enkele tekeningen en maquettes (onder andere projecten van Pierre Theunis en Georges Vandevoorde) werden voorgesteld.
Pas in 1964 kreeg Gabrielle Petit eindelijk haar monument op de gemeentelijke begraafplaats, en dit dankzij de beeldhouwer Maurice Christiaens.
Monumenten voor Philippe Baucq (Jamblinne De Meuxplein – vernietigd – en Josaphatpark)
Philippe Baucq werd in 1915 ter dood veroordeeld en gefusilleerd. Hij was afkomstig van Schaarbeek en dus werd onze gemeente uitgekozen voor de oprichting van een monument.
In 1923, na een openbare inschrijving, zag het monument het levenslicht op het Jamblinne De Meuxplein. Het werd echter vernietigd door de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog.
In 1974 werd een nieuw monument, van de hand van beeldhouwer Jacques Nisot, ingehuldigd in het Josaphatpark. Er werd ook een herdenkingsplaat voor Philippe Baucq aangebracht ter hoogte van nr. 39 in de Roodebeeklaan, waar hij heeft gewoond.
Monument voor de karabiniers (Louis Bertrandlaan)
Op het Daillyplein staat de oude Prins Boudewijnkazerne die bezet werd door het karabiniersregiment. Na de oorlog was het dus vanzelfsprekend dat er tegen de gevel een herdenkingsmonument werd geplaatst voor de karabiniers en de karabiniers-wielrijders die sneuvelden in de strijd.
Het monument is van de hand van beeldhouwer Fernand Gysen en architect A. Hastat en het werd ingehuldigd in 1921. Daarna werd het verplaatst naar de Louis Bertrandlaan en aangevuld met de namen van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.
Monument voor de troepen der Afrikaanse veldtochten, 1885-1960 (Huart Hamoirlaan)
Dit monument, opgericht in 1970, herdenkt verschillende veldslagen uit de 19de en 20ste eeuw, met name die van Tabora waarbij deze stad op 19 september 1916 door de Belgische troepen heroverd werd op de Duitsers.
Monument voor de gesneuvelden van de Genie (Vergotesquare)
Tot in 1957 stond dit herdenkingsmonument op het IJzerplein, op het grondgebied van Brussel-Stad. Het werd gemaakt door beeldhouwer Charles Samuel en architect Joseph Van Neck en het werd ingehuldigd op 2 december 1928.
Wilt u meer weten? Contacteer de dienst Gemeentearchieven (archieven@shaarbeek.be) of de dienst voor Cultuur/het Huis der Kunsten (culture@schaerbeek.be). Raadpleeg ook de online inventaris van het architecturale erfgoed (www.irismonument.be).
© Alle rechten voorbehouden