Een archief onder de loep
In het midden van de Louis Bertrandlaan bevindt zich een door Godefroid Devreese gebeeldhouwde vaas die in 1911 door de industrieel Raoul Warocqué aan de gemeente werd geschonken. Deze vaas markeert de plaats waar het koor stond van een kerk die vandaag verdwenen is.
De kerk van Schaarbeek
De eerste officiële vermelding van een kerk in Schaarbeek vinden we terug in een akte uit 1120. Het gebouw bestaat dan uit een kleine romaanse kapel, waarschijnlijk gebouwd in de loop van de 11de eeuw. Op het einde van de 13de eeuw wordt het vorige gebouw vervangen door een gotisch kerkje. Rond 1300 wordt het koor afgewerkt. De kerk kan dankzij verschillende kaarten worden gesitueerd: op de linkeroever van de Maalbeek, op het kruispunt van verschillende wegen (ter hoogte van de huidige Bijenkorfstraat en Josaphatstraat).
Bijgebouwen van de kerk
Vanaf 1277 is er aan de kerk een kluizenaarswoning verbonden. Verscheidene vrome vrouwen laten zich daar opsluiten tot het midden van de 18de eeuw, het moment waarop de kluizenaarswoning waarschijnlijk wordt verwoest. Een reglement uit 1715 vertelt ons hoe de dag van een kluizenaar is ingedeeld: om 4 uur ’s ochtends opstaan, gebed in de voormiddag en in de namiddag wordt aan kantwerk gedaan.
Het bestaan van de pastorie is sinds 1425 bewezen. Deze bevindt zich dan op dezelfde plaats als het huidige gebouw, dat iets van de Louis Bertrandlaan af ligt. Het oude gebouw wordt in 1585 verwoest door een brand. Pas in 1750 wordt het heropgebouwd. Het huidige gebouw werd tussen 1845 en 1847 opgetrokken volgens de plannen van François Suys.
In de 16de eeuw wordt in Schaarbeek een parochieschool opgericht. De gebouwen in L-vorm worden opgetrokken aan de Neerweg (Josaphatstraat), ongeveer op de plaats van de huidige basisschool nr. 1. De lessen worden er gegeven door een onderwijzer die erkend is door de pastoor van de Sint-Servaasparochie, of door de pastoor zelf. De school is gemengd en arme kinderen worden er aanvaard. Onder de Franse overheersing (begin 19de eeuw) wordt de school afgeschaft en enkele jaren later (1816) vervangen door een officiële school.
Restauraties en verbouwingen
De kerk werd in de loop der eeuwen verbouwd, maar het algemene uitzicht ervan bestaat uit een schip met drie traveeën en een koor met twee traveeën dat eindigt in een drieledige koorafsluiting. De toren van drie verdiepingen is waarschijnlijk gebouwd op het grondvlak van het Romaanse gebouw, met een torenspits erbovenop. De kerk is ook omringd door een klein kerkhof.
In de 16de en 17de eeuw wordt de toren meermaals beschadigd en gerestaureerd als gevolg van de verschillende conflicten die het grondgebied teisteren (godsdienstoorlogen, Dertigjarige Oorlog). In het midden van de 18de eeuw worden het koor en de daken gerestaureerd. In 1842 worden het schip en de toren volledig afgebroken en weer opgebouwd met een deel van de oorspronkelijke materialen.
Een nieuwe kerk
Tussen 1871 en 1876 wordt een nieuwe Sint-Servaaskerk gebouwd volgens de plannen van Gustave Hansotte. Het nieuwe gebouw, boven het middeleeuwse kerkje, maakt het zustergebouw dus overbodig. De eredienst wordt er dus niet meer gevierd en het zustergebouw wordt enige tijd verwaarloosd.
Herbestemming
Omstreeks 1886 beslist het gemeentebestuur om de oude kerk ter beschikking te stellen van de Koninklijke Gymnastiekvereniging van Schaarbeek. Het schip wordt dan gebruikt voor de boksoefeningen en wapenbewegingen, de zijkanten zijn voorbehouden voor de oefentoestellen (balken, leggers, touwen, gewichten, enz.). Kleedkamers en douches worden geïnstalleerd ter hoogte van de ingang.
In 1891 besluiten de Schaarbeekse autoriteiten om de nieuwe tekenschool onder te brengen in de oude kerk waardoor de Gymnastiekvereniging zich genoodzaakt ziet om voorlopig te verhuizen naar de jongensschool (Haachtsesteenweg). In 1905 wordt de oude kerk volledig afgebroken om plaats te maken voor de aanleg van de Louis Bertrandlaan. Raymond Pelgrims hergebruikte enkele breukstenen van de oude kerk voor de boogbrug naar zijn kasteel Grand Bigard. Zo blijven er nog enkele stenen over van dit Schaarbeekse gebouw.
De Servaascultus
In België zijn er een dertigtal parochies met Sint-Servaas als beschermheilige. Deze bisschop van Tongeren leefde in de 4de eeuw en volgens de Gouden Legende probeerde hij zijn parochianen te beschermen tegen de komst van de Hunnen in Gallië. Hij sterft in Maastricht aan de gevolgen van koorts.
Het is niet duidelijk wanneer de Sint-Servaascultus zijn intrede deed in Schaarbeek. Uit een 18de-eeuwse gravure blijkt de aanwezigheid van een reliekschrijn met relieken van Sint-Servaas en het feit dat de boeren tot de heilige baden voor de genezing van hun dieren.
Wilt u meer weten? Contacteer de dienst Gemeentearchieven (archieven@shaarbeek.be)
© Alle rechten voorbehouden
